Op 10 mei is het exact zeventig jaar geleden dat de Groninger coaster Nautilus ontkwam aan de bezetter en, beladen met zaaghout voor de Duitse Wehrmacht, op een riskante tocht regelrecht naar Engeland voer. Vanaf Brunsbüttel werd in konvooi gevaren, waarbij alle schepen één of twee soldaten mee aan boord kregen. Uitwijken naar Engeland was derhalve schier onmogelijk. De Nautilus, onder gezag van kapitein Max Ellerbrock, zag echter kans zijn koers te wijzigen en in Engeland aan te komen. De Duitse bewaker, een marineman, werd bij aankomst in Engeland krijgsgevangen genomen. Gedurende het verdere verloop van de oorlog heeft de Nautilus voor de geallieerden gevaren. Tijdens en na de bevrijdingsdagen voer deze ‘Little Grey Devil’ voor de Nederlandse marine. De in het Duitse Emden geboren Max Ellerbrock is na aankomst in Engeland genaturaliseerd en kreeg een Nederlands paspoort. Voor de heroïsche onderneming ontving de bemanning het Kruis van Verdienste met de Gespen.
De in 1933 bij Scheepswerf Gideon J. Koster in Groningen gebouwde Nautilus (33,20 x 6,59 x 2,48 meter, 250 TDW) was eigendom van Anne Kunst uit Groningen. Op 12 april van dat jaar maakte het schip zijn eerste reis met blikjes gecondenseerde melk van Delfzijl naar Liverpool. Reder Kunst heeft aanvankelijk zelf een aantal jaren als kapitein op zijn schip gevaren.
De in mei 1942 naar Engeland ontsnapte Nautilus (foto Sky photos)
Vlak voor het uitbreken van de oorlog woonde de familie Kunst in Rotterdam. Max Ellerbrock was toen reeds kapitein op de Nautilus. De verhouding tussen Kunst en Ellerbrock was bijzonder goed; ze kenden elkaar al jaren. Als respectievelijk stuurman en matroos hadden ze in het verleden op het schip van de vader van Kunst gevaren. Ook de vriendschap met de in Farmsum woonachtige motordrijver/machinist Jannes van Sloten was zeer hecht.
Toen Rotterdam gebombardeerd werd, lag de Nautilus in de Maasstad. De familie Kunst heeft nog geprobeerd haar toevlucht te zoeken aan boord, maar het schip kon al niet meer weg komen. In het begin van de oorlog verhuisde reder Kunst naar Groningen. Vanuit zowel deze provinciehoofdstad als vanuit Delfzijl werden, onder Duitse bewaking, regelmatig reizen naar en van Scandinavië gemaakt.
Complot
Begin mei 1942 was de toen negen jaar oude Nautilus vanuit het Zweedse Norrköping vertrokken met een lading zaaghout voor de Duitse Wehrmacht die in Delfzijl gelost moest worden. Kapitein Ellerbrock had toen al het plan om naar Engeland te ontsnappen. Eerder reeds had hij met opzet zijn schip laten invriezen om zo de gelegenheid te vinden om te ontvluchten.
Hij besprak zijn plan met zijn stuurman La Hei en stuurmansleerling Griffioen. Beide mannen stemden er volledig mee in. Ook machinist Jannes van Sloten werd in het complot betrokken. Men had verschillende voor de ontsnapping benodigde artikelen aan boord verstopt.
Gedurende de vaart door het Kielerkanaal bevond zich, behalve de Duitse loods, ook een gewapende militair aan boord die in Cuxhaven vervangen werd door een Duitse marinematroos. Diens niet onbelangrijke taak was het om het schip tot aan Delfzijl te bewaken.
Buiten konvooiverband
De reis van Norrköping tot Holtenau werd, samen met de coasters Wim en Eemshorn, gemaakt in konvooi. Op Holtenau lagen er inmiddels orders voor de Nautilus om de coaster Geziena, die daar met een defecte motor lag, op sleeptouw te nemen naar Delfzijl.
Dit strookte evenwel niet met de plannen van kapitein Ellerbrock. Hij deed het voorkomen dat hij zelf motorschade had en bleef in Brunsbüttel liggen. De Geziena werd daarop door een andere Nederlandse kustvaarder op sleeptouw genomen.
De bemanning van de Nautilus eind jaren ’30. Rechts kapitein Max Ellerbrock en tweede van links machinist Jannes van Sloten.
Na zogenaamde reparatie vertrok de Nautilus op 8 mei van Brunsbüttel met aan boord de marinematroos die belast was met de bewaking. Hij stond in voortdurend contact met Duitse bewakers aan boord van andere schepen, die eveneens in konvooi naar Delfzijl voeren.
Door langzamer te varen en onmerkbaar de koers te wijzigen, geraakte de Nautilus het konvooi kwijt. Dit moest evenwel zodanig aangepakt worden dat er geen achterdocht bij de Duitse bewaking kon ontstaan. Geheel volgens afspraak en plan kwam machinist Van Sloten op de brug met de mededeling dat er “wat aan de motor haperde” en dat “deze enige tijd slechts langzaam zou kunnen draaien”. Kapitein Ellerbrock deed alsof hij door deze gang van zaken verrast was en mopperde op de machinist dat hij, toen ze bijna stil lagen, de reparatie niet goed genoeg had gedaan. Hoe dan ook, er werd snelheid verminderd en intussen van koers veranderd. Zo raakte de Nautilus buiten konvooiverband.
Tegen de avond kwam de machinist opnieuw op de brug. Hij meldde dat het euvel aan de motor niet verholpen kon worden zonder dat enige tijd gestopt werd. Hierop deed de kapitein voorkomen alsof hij ontzettend boos was en ging persoonlijk mee naar de machinekamer, waar – de waan van hevige woede bij de Duitse bewaker opwekkend – heftig gesmeten werd met sleutels en hamers. De bewaker kwam af en toe ook eens kijken. De kapitein nodigde hem uit in zijn hut, bood hem koffie en een paar borrels aan, mopperde zogenaamd over de machinist en vertelde dat het wel de hele nacht zou duren. Hij adviseerde de Duitser maar te gaan slapen…
Opgewonden en nerveuze stemming
Nadat de duisternis was ingevallen, kon vrij snel de juiste koers worden gevolgd en werd de route naar het vrije Engeland uitgestippeld. Terwijl de bewaker in diepe rust was, werd zijn wapen onklaar gemaakt.
De volgende ochtend kwam de bewaker aan dek en zag tot zijn schrik niet de bekende toren van Farmsum, maar dat het schip in volle zee was. Toen hij op de bekende Duitse toon om opheldering vroeg wat er gebeurd was, werd hem aan het verstand gebracht dat hij maar beter in zijn lot kon berusten. “Wij varen naar Engeland…” werd hem onder daverend gelach toegevoegd, zinspelend op de brallende liederen die de Duitsers in de oorlogsjaren zongen over ‘nach England fahren’. Hij werd in het vooronder veilig opgeborgen.
De reis verliep niet zonder spanning; alles wat werd waargenomen kon gevaarlijk zijn of worden. In de verte werd een rookpluim waargenomen, later heel vaag een schip, doch dit verdween ook weer. De Nautilus zelf had de mast gestreken om zo weinig mogelijk tegen de horizon af te steken. Men verkeerde aan boord in een opgewonden en nerveuze stemming. Het was erop of eronder, want als de vlucht werd ontdekt of het schip werd aangehouden door een patrouillevaartuig, dan wachtte de kapitein, en wellicht de gehele bemanning, de kogel.
Gedurende de reis kwamen verschillende vliegtuigen overzetten, doch deze lieten het schip ongemoeid.
From Sweden…
Eindelijk kwam de Engelse kust in zicht en dit gaf algemene vreugde onder de bemanning. Voor de kapitein betekende het de weg naar het leven en de vrijheid: hij was getrouwd met een Engelse en woonde in Great Yarmouth.
Een vliegtuig cirkelde enkele keren om het schip – de bemanning van de Nautilus had een Nederlandse vlag over de luiken gelegd – en wees het schip de juiste route naar de versperde ingang van de rivier de Humber.
Zoals ook reeds vóór de oorlog gebruikelijk, werd het schip gepraaid door een motorbarkas en door de scheepsroeper werd gevraagd waar ze vandaan kwamen. Het laconieke antwoord luidde: ‘From Sweden with timber’ en dit diende enkele keren worden herhaald. Aan boord van de barkas begreep men er niets van en er werd besloten aan boord van de Nautilus te gaan; hier kreeg men dan het verslag van de kapitein te horen, dat het schip inderdaad uit Norrköping kwam met zaaghout. De eerste en waarschijnlijk ook de enige lading hout die gedurende de oorlogsjaren uit Zweden in Engeland werd aangevoerd.
Kruis van Verdienste
Vanuit Delfzijl werden prompt na de ontsnapping allerlei nasporingen gedaan, maar reder Kunst wist officieel van niets. Later kreeg hij via het Rode Kruis een merkwaardige telegram: “Zeg aan Rein zijn broer hier alles wel.” De familie Kunst begreep toen dat het schip in Engeland was.
Certificaat behorend bij het Kruis van Verdienste.
Na lossing van de houtlading, die een waarde vertegenwoordigde van 45.000 gulden, werd de Nautilus samen met zo’n tweehonderd andere Nederlandse kustvaarders in Engeland in emplooi genomen. Terwijl aan kapitein Ellerbrock en zijn bemanning, stuurman G. La Hei, stuurmansleerling M. Griffioen, machinist J.T. van Sloten en matroos-kok J.Pilon, het Kruis van Verdienste met de Gespen werd toegekend, werd de coaster ingeschreven bij the Netherlands’ Shipping & Trading Co. in Londen en kwam in beheer bij het eveneens in de Britse hoofdstad gevestigde Freight Express.
Tijdens de bevrijdingsdagen en kort na de bevrijding heeft de Nautilus nog een tijdlang gevaren voor de Nederlandse marine. Het schip heeft een belangrijke bijdrage geleverd in het intensieve vervoer van ammunitie, oorlogsmateriaal, belangrijke grondstoffen, kolen en levensmiddelen, bestemd zowel voor de troepen als voor de bevolking. Juist dit type kleine schip was buitengewoon geschikt voor het uitvoeren van speciale transporten; een gedeelte heeft marinediensten verricht en onder andere aan de invasie deelgenomen, terwijl de bemanning voltallig aan boord bleef en haar plicht deed, veelal onder zeer moeilijke omstandigheden.
De brief waarin koningin Wilhlemina het bedluit bekrachtigt om het Kruis van Verdienste toe te knnen aan machinist J.T. van Sloten.
Ook na de bevrijding heeft de Nautilus een belangrijk aandeel gehad in de aanvoer van levensmiddelen en dringende benodigde grondstoffen, zoals ijzer, rails en dwarsliggers voor de spoorwegen, cement, kolen, kortom alles waaraan grote behoefte bestond. Daarna werd het schip vrijgegeven en moest de coaster op een werf in Rotterdam grondig worden opgeknapt.
Na de oorlog is de Nautilus nog een paar keer in andere handen overgegaan, waarbij achtereenvolgens de namen Nan en Marlene op de boeg verschenen. Beladen met ijzer en stukgoed is het schip na een aanvaring met de Duitse Urundi op 29 april 1959 op 5 mijl noordwestelijk van het lichtschip Texel vergaan.
Henk Zuur
